Γιατί κάψαμε τη Σμύρνη;

Το γεγονός.

Οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη το πρωί του Σαββάτου (27 Αυγούστου/9 Σεπτεμβρίου), με σχετική τάξη, όμως από το βράδυ της ίδιας ημέρας, Τούρκοι πολίτες αρχικά, και στρατιώτες στη συνέχεια, άρχισαν να διαπράττουν σποραδικές λεηλασίες και φόνους. Την Κυριακή κατέφθασαν νέες δυνάμεις του τουρκικού στρατού, ενώ εντάθηκαν οι σφαγές του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού, καθώς και οι λεηλασίες.

Μέχρι την Τετάρτη, 31 Αυγούστου/13 Σεπτεμβρίου είχε ολοκληρωθεί η καταστροφή της αρμενικής συνοικίας, η οποία ισοπεδώθηκε. Από το βράδυ της ίδιας ημέρας, εντάθηκαν οι λεηλασίες και οι φόνοι Ελλήνων οι οποίοι κράτησαν για πολλές ημέρες μετά την είσοδο των Τούρκων στην πόλη. Κατά τα επεισόδια αυτά κατακρεουργήθηκε και ο μητροπολίτης Χρυσόστομος, τον οποίο παρέδωσε στον όχλο ο νέος διοικητής της πόλης, υποστράτηγος Νουρεντίν. Μεταξύ των θυμάτων, υπήρξαν και μεμονωμένες περιπτώσεις φόνων Δυτικών, όπως του Βρετανού συνταγματάρχη Murphy που σκοτώθηκε ενώ προσπαθούσε να προστατέψει το προσωπικό του από αρπαγές και βιασμούς ή του Ολλανδού εμπόρου Oscar de Jongh και της γυναίκας του.

Οι σφαγές κατά Ελλήνων και Αρμενίων από τους Τούρκους έκαναν τον Αμερικανό Πρόξενο στη Σμύρνη George Horton, να γράψει: «Ένα από τα δυνατώτερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου απ’ τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι άνηκα στο ανθρώπινο γένος»

Την Τετάρτη εκδηλώθηκε και η φωτιά, αρχικά στην αρμενική συνοικία. Κατά την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ο εμπρησμός ήταν αναμφίβολα προμελετημένος και οργανωμένος, καθώς οι Τούρκοι στρατιώτες που τον διέπραξαν χρησιμοποίησαν δοχεία με βενζίνη και εμπρηστικές βόμβες. Οι πολλές πληροφορίες που δίνουν οι αυτόπτες μάρτυρες καταρρίπτουν πλήρως την επίσημη τουρκική θέση ότι τον εμπρησμό διέπραξαν Αρμένιοι ή Έλληνες για να εκδικηθούν τους Τούρκους.H φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη, εκτός από τη μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία και διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου (με το π.η).

Η τουρκική εκδοχή για το γιαγκίνι της Σμύρνης, την πυρκαγιά που ξεθεμελίωσε τη μητρόπολη του μικρασιατικού ελληνισμού στις 13-14 Σεπτεμβρίου 1922(ν.η.), βρίσκεται στον αντίποδα της ελληνικής θέσης: Πολλοί τούρκοι ιστορικοί, εκπρόσωποι της καθεστωτικής ιστοριογραφίας, θεωρούν υπαίτιο τον ελληνικό στρατό, που “έκαψε την πόλη κατά την αποχώρησή του” (παραβλέπουν βέβαια ότι η αποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων είχε ολοκληρωθεί στις 27 Αυγούστου/9 Σεπτεμβρίου), ενώ άλλοι επιρρίπτουν ευθύνες σε ελληνικές και αρμενικές εθνικιστικές οργανώσεις ή σε άτομα που συνεργάζονταν με τον ελληνικό στρατό. Τελευταία προβάλλεται ιδιαίτερα μια νέα «επίσημη» θέση, που αθωώνει τους Έλληνες και ενοχοποιεί τους Αρμενίους. Σύμφωνα με αυτή, τη φωτιά την έβαλαν Αρμένιοι τρομοκράτες, που είχαν φορέσει στολές Τούρκων στρατιωτών! Οι απόψεις αυτές δεν αντέχουν σε κριτική και αντιμετωπίζονται με θυμηδία ακόμη στην Τουρκία.
Γενικά στην πλευρά των νικητών -και στο επίπεδο της ιστορικής αφήγησης και στο πεδίο της κοινωνικής μνήμης- το θέμα αντιμετωπίζεται με αμηχανία, αβεβαιότητα και υπεκφυγές. Πολλοί επιλέγουν τη βολικά σοφή λύση να αποδώσουν την πυρκαγιά σε τυχαίο γεγονός και κάποιοι απλώς προσπερνούν το θέμα. Για παράδειγμα, στο Μουσείο της Σμύρνης αναφέρεται επιγραμματικά ότι “οι περιστάσεις μέσα από τις οποίες ξεπήδησε η φωτιά εξακολουθούν να καλύπτονται από μυστήριο”.

Σε όλα αυτά η ελληνική πλευρά αντιπαραθέτει τις τεκμηριωμένες βεβαιότητές της: Από τις περιγραφές αυτοπτών μαρτύρων (δεκάδες έχουν καταγράψει στα βιβλία τους ο Τζώρτζ Χόρτον και ο Γκάιλς Μίλτον) συνάγεται με απόλυτη βεβαιότητα ότι τη φωτιά την έβαλε ο τουρκικός στρατός, εσκεμμένα και βάσει προμελετημένου σχεδίου. Οι μάρτυρες καταθέτουν ότι είδαν Τούρκους αξιωματικούς και στρατιώτες να μπαίνουν σε σπίτια και να βάζουν οι ίδιοι φωτιά, να μεταφέρουν με άμαξες βόμβες, μπαρούτι, κηροζίνη ή βαρέλια με πετρέλαιο και να τα αφήνουν κάθε διακόσια μέτρα, να βρέχουν τα σπίτια με υγρό που είχε τη μυρωδιά του πετρελαίου κλπ. Σημειώνουν επίσης ότι η πυρκαγιά εξαπλώθηκε ταυτοχρόνως από εστίες ανεξάρτητες μεταξύ τους, πράγμα που δείχνει ότι η φωτιά άναψε την ίδια ώρα σε διάφορα σημεία. Ανάμεσα στους μάρτυρες ήταν και άνθρωποι της πυροσβεστικής υπηρεσίας της Σμύρνης, οι οποίοι κλήθηκαν αργότερα να καταθέσουν ενόρκως ενώπιον της βρετανικής δικαιοσύνης, μετά από αγωγή της ασφαλιστικής εταιρείας «Γκάρντιαν».
“Δεν απομένει καμία αμφιβολία για την αιτία της φωτιάς. Σύμφωνα με ένορκη κατάθεση του ανώτερου προσωπικού του Αμερικανικού Κολεγίου Σμύρνης, αυτοί που έβαλαν τη φωτιά ήταν Τούρκοι στρατιώτες”, ανέφερε στο τηλεγράφημά του ανταποκριτής αμερικανικής εφημερίδας στις 15 Σεπτεμβρίου, ενώ αρκετά αργότερα, στις 27 Νοεμβρίου 1922 ο Βρετανός υφυπουργός των Εξωτερικών Μακ Νιλ δήλωνε στη Βουλή των Κοινοτήτων: “Κατά τις πληροφορίες της αγγλικής κυβέρνησης, τα ελληνικά στρατεύματα ολοκλήρωσαν την εκκένωση της Σμύρνης το απόγευμα της 8ης Σεπτεμβρίου (νέο ημερ.) και το τουρκικό ιππικό εισήλθε στη Σμύρνη την 11η ώρα της επόμενης ημέρας. Σύμφωνα με τις αποδείξεις, από καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων, η πυρκαγιά άρχισε από την αρμενική συνοικία, το δε πυρ τέθηκε από Τούρκους στρατιώτες”.
Το ενδιαφέρον είναι ότι με τις θέσεις αυτές συντάσσονται σήμερα και αρκετοί Τούρκοι ιστορικοί, δημοσιογράφοι, ερευνητές και συγγραφείς, οι οποίοι δέχονται ότι η πυρπόληση της Σμύρνης υπήρξε μια σκόπιμη και συνειδητή πράξη των κεμαλικών, που αποσκοπούσε στην εξόντωση των ελληνικών κοινοτήτων και στην πλήρη εκδίωξη των ελληνικών πληθυσμών από τη Σμύρνη και όλη τη Μικρά Ασία. Η πολιτική της εθνικής εκκαθάρισης είχε τεθεί ως βασικός στόχος του νεοτουρκικού εθνικισμού μετά το κίνημα του 1908, ως προϋπόθεση για την κατασκευή ενός αμιγώς τουρκικού έθνους-κράτους.

Η αποδοχή της τουρκικής ευθύνης βασίζεται εν πολλοίς στη άμεση ομολογία του Falih Rifki Atay (1894-1971), διανοούμενου, δημοσιογράφου και διακεκριμένου στελέχους του κεμαλικού εθνικιστικού κινήματος. Ο F.R. Atay υπήρξε αυτόπτης μάρτυς της φωτιάς, αφού ο ίδιος ο Κεμάλ του είχε ζητήσει βρίσκεται εκείνες τις μέρες στην πόλη για να ιστορήσει τη θριαμβική είσοδο των νικητών. Σχεδόν σαράντα χρόνια μετά, αφού ο Κεμάλ δεν ήταν εν ζωή και ο ίδιος είχε αποσυρθεί από την ενεργό πολιτική, αποφάσισε να δημοσιεύσει τις αναμνήσεις και τις σημειώσεις του. Στο βιβλίο του Çankaya, που εκδόθηκε το 1961, περιγράφει την καταστροφή της πόλης και της ελληνικής της κοινότητας:

“Ηταν η μέρα της Μεγάλης Φωτιάς. Καθώς οι φλόγες έκαιγαν τις γειτονιές, ο κόσμος έτρεχε προς την παραλία… Κάποιοι έπεφταν στη θάλασσα προσπαθώντας να κρατηθούν από τις βάρκες… Παρακολουθούσα αυτή τη μοναδική τραγωδία με βαριά καρδιά… Η Σμύρνη καιγόταν και μαζί της η ρωμιοσύνη της, οι άνθρωποι των πρώτων πολιτισμών, εκείνοι που έζησαν το Μεσαίωνα με τους μουσουλμάνους, εκείνοι που ζούσαν στην πατρίδα τους και στα σπίτια τους με άνεση, εκείνοι που κρατούσαν το εμπόριο και τη γεωργία της Σμύρνης και όλης της Δυτικής Ανατολίας, και ολόκληρη την οικονομία της, εκείνοι που ζούσαν σε παλάτια, κονάκια και τσιφλίκια, τώρα, τον εικοστό δεύτερο χρόνο του εικοστού αιώνα, πεθαίνουν για ένα κομμάτι βάρκας να τους μεταφέρει μακριά για πάντα… Η Γκιαβούρ Ιζμίρ (άπιστη Σμύρνη) κάηκε ολοκληρωτικά με τις φλόγες το βράδυ και τον καπνό σαν ξημέρωσε. Ηταν υπεύθυνοι για τη φωτιά οι Αρμένιοι στ’ αλήθεια; Οπως ειπώθηκε τις μέρες εκείνες…”.
Ο F.R. Atay κατηγορεί τον Νουρεντίν Πασά, τον διοικητή της Πρώτης Στρατιάς, ότι έτρεφε τέτοιο μένος εναντίον της “gavur Izmir” (της Σμύρνης των απίστων) που απέκλεισε επίτηδες τις χριστιανικές γειτονιές και τις άφησε να καούν ολοσχερώς, ενώ αντίθετα πήρε μέτρα για να περιορίσει την εξάπλωσή της στις μουσουλμανικές συνοικίες. Όμως δεν περιορίζεται στο να ονοματίσει τους ενόχους· θέτει κι ένα τολμηρό ερώτημα, που δεν είχε τεθεί μέχρι τότε από κανένα Τούρκο συγγραφέα: Γιατί κάψαμε τη Σμύρνη; Η απάντησή του κυνική και ειλικρινής ως προς τις προθέσεις της τουρκικής πολιτικής:

“Καθώς αποφάσισα να γράψω την αλήθεια όπως τη γνωρίζω, θέλω να αντιγράψω μια σελίδα από τις σημειώσεις που κρατούσα τότε: […] Γιατί κάψαμε τη Σμύρνη; Γιατί φοβηθήκαμε ότι αν έμεναν τα κτήρια στη θέση τους, δεν θα μπορούσαμε να απαλλαγούμε από τις μειονότητες… Οταν εξορίζονταν κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Αρμένιοι, καίγαμε όλες τις κατοικημένες περιοχές γιατί είχαμε αυτόν ακριβώς το φόβο. Αυτό δεν σχετίζεται μόνο με τη διάθεση για καταστροφή. Υπάρχει και κάποιο αίσθημα κατωτερότητας μέσα του. Θεωρούσαμε ότι το καθετί που έμοιαζε με Ευρώπη ήταν μοιραίο να παραμείνει χριστιανικό και ξένο, γι’ αυτό και εμείς έπρεπε να το αποβάλουμε” (το επίμαχο απόσπασμα περιλαμβάνεται στην πρώτη έκδοση του βιβλίου, στις επόμενες όμως απαλείφεται).

* Μεγάλο μέρος του κειμένου δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ”ΜΝΗΜΗ”του Συλλόγου Μικρασιατών Καβάλας, φ. 22,τον Σεπτ. 2016.