Η Νέα Ερυθραία το 1928

Η ΝΕΑ ΕΡΥΘΡΑΙΑ ΤΟ 1928

Το άρθρο που ακολουθεί, δημοσιεύτηκε στην αθηναϊκή εφημερίδα «Πατρίς», στο φύλλο του Σαββάτου, 16 Αυγούστου 1928, (σελ. 5). Το υπογράφει ο άγνωστος σε μας δημοσιογράφος «Στρ.» και αναφέρεται με πολύ κολακευτικά λόγια στον αρτισύστατο προσφυγικό συνοικισμό της Νέας Ερυθραίας, που είχε δημιουργηθεί μόλις τρία χρόνια πρωτύτερα, το 1925.

Ο συντάκτης του άρθρου, παίρνοντας αφορμή από το πανηγύρι της Παναγίας, που για πρώτη φορά διοργανώθηκε τότε στη Ν. Ερυθραία, με πάνδημη συμμετοχή των κατοίκων, επαινεί τους Μικρασιάτες κατοίκους της για την εργατικότητα, τη φιλοπονία και τη διάθεσή τους για πρόοδο και ευημερία, εκθέτει τα οικονομικά, εκπαιδευτικά και πολιτικά τους προβλήματα και ευελπιστεί στην πλήρη αποκατάστασή τους στη νέα πατρίδα, υπολογίζοντας στη σημαντική βοήθεια της νεοσχηματισθείσας (τότε) βενιζελικής κυβέρνησης.

Ίσως μας εκπλήσσει σήμερα η περιγραφή του φυσικού περιβάλλοντος, η καθαρότητα της ατμόσφαιρας και ο υγιεινός αέρας της περιοχής, που εκθειάζονται από τον δημοσιογράφο. Επίσης εντυπωσιάζουν οι διαρκείς και επίμονες προσπάθειες των Ερυθραιωτών να βελτιώσουν κάθε πτυχή της πολύ φτωχικής ζωής τους, ξεκινώντας τα πάντα από το μηδέν. Καλλιεργούν τη γη και μοχθούν πολύ για να καρπίσει, χτίζουν σπίτια, μικρομάγαζα, σχολειό και εκκλησιά με ευτελή συνήθως υλικά (πλιθιά, ξυλεία, πισσόχαρτα κλπ.) και γενικώς αγωνίζονται με πίστη και με πείσμα για το στήσιμο της καινούργιας τους ζωής στη νέα πατρίδα.

Στα προβλήματά τους φαίνεται πως έσκυψε με ενδιαφέρον ο Ελ. Βενιζέλος, που επισκέφθηκε ο ίδιος τη Ν. Ερυθραία το 1928 και ενημερώθηκε για τα φλέγοντα και δυσεπίλυτα προβλήματα του τόπου. Επί κυβερνήσεώς του (1928-1932), αποπερατώθηκαν τα Νεόχτιστα, ολοκληρώθηκαν οι απαλλοτριώσεις στο Συνοικισμό και στο Μορτερό και χτίστηκε το πρώτο μεγάλο σχολείο.

Θεωρούμε ότι το παρόν άρθρο αποτελεί άλλο ένα από τα λιγοστά και σπάνια ιστορικά ντοκουμέντα σε έντυπη μορφή, που αναφέρονται στις απαρχές της πόλης μας.

Ευχαριστώ πάρα πολύ τον φίλο μου Λουκά Χριστοδούλου, πρόεδρο του ΚΕΜΙΠΟ Ν. Ιωνίας, που μου απέστειλε αυτό το άρθρο. Κατά τη μεταγραφή του σε ηλεκτρονική μορφή, δεν ακολουθήσαμε το πολυτονικό σύστημα, αλλά διατηρήσαμε την γλωσσική μορφή και την ορθογραφία του κειμένου, που είναι, άλλωστε, πολύ χαρακτηριστική της εποχής εκείνης.

Για τα σχόλια βασιστήκαμε εν πολλοίς στο βιβλίο του Νίκου Μουστάκη «Νέα Ερυθραία – Βίβλος γενέσεως» και στα γραπτά του Αχιλλέα Κοντοστάθη, από το «Αρχείο Ν. Ερυθραίας».

Θοδωρής Κοντάρας…………14 Δεκεμβρίου 2020

Άποψη της Εκάλης από την Πατερίτσα. Ταχ. δελτάριο της δεκαετίας 1930.Αριστερά διακρίνονται το αεροδρόμιο Τατοΐου, τα απέραντα πευκοδάση στα βορειοδυτικά της Ν. Ερυθραίας και ένα τμήμα του Μορτερού….(από το φωτ. αρχείο του Μιχάλη Τσίτσα)

……………Η «ΠΑΤΡΙΣ» ΕΝ ΜΕΣΩ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ……………

ΕΝΑΣ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΟΡΓΩΝ ΑΠΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ…(Οργών: που οργιάζει, που σφύζει.)

Η Ν. ΕΡΥΘΡΑΙΑ ΤΗΣ ΚΗΦΙΣΣΙΑΣ – ΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙ ΤΗΣ,Η ΕΡΓΑΤΙΚΟΤΗΣ ΤΗΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ Ο κ. ΚΙΡΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΔΑΣΑΡΧΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ

«ΚΑΘΕ ΓΩΝΙΑ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΟΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ»

Εις το 16ον χιλιόμετρον από τας Αθήνας, δυο δηλαδή χιλιόμετρα βορειοανατολικώς της Κηφισσίας(Κηφισσία: παλιότερη λανθασμένη γραφή του αρχαιοελληνικού τοπωνυμίου Κηφισιά,της Κηφισιάς και όχι Κηφισίας, όπως έως τώρα λέγεται λανθασμένα). και εις ύψος 380 μέτρων υπέρ την επιφάνειαν της θαλάσσης, απλώνεται ο μεγάλος Συνοικισμός της Νέας Ερυθραίας. Εξεφύτρωσεν ως διά μαγείας ο προσφυγικός αυτός συνοικισμός εμπρός εις τις βορεινές πευκοδασωμένες πλαγιές της Πεντέλης και αντίκρυ εις τα έλατα της Πάρνηθος, χαμένος μέσα στα πεύκα της δροσολουσμένης αυτής κοιλάδος της Αττικής, που προ ολίγου ακόμη καιρού δεν εσυχνάζετο παρά από τους μερακλήδες μόνον κυνηγούς της μπεκάτσας και της πέρδικας.

(Ο προσφυγικός συνοικισμός δημιουργήθηκε το 1925-26 και ονομάστηκε Νέα Ερυθραία. Πριν από αυτόν, δεν υπήρχε κανένας οικισμός ούτε διάσπαρτα σπίτια στην περιοχή μας, πλην του εξοχικού ξενοδοχείου «Φάρος». Οι πρόσφυγες διέμεναν στην Κηφισιά, κυρίως στα Αλώνια και στην περιοχή του Μπενακείου Ιδρύματος, σε τσαντίρια, παράγκες, στάβλους, αποθήκες, ντάμια, φτωχόσπιτα κλπ. μεταξύ των ετών 1922-1925 και λίγο αργότερα.

Η δασωμένη τότε «Νέα Ερυθραία» ήταν τόπος κυνηγιού. Ολόγυρα από τον προσφυγικό συνοικισμό, προς το Τατόι, το Μπάφι (Κρυονέρι), το Διόνυσο, τη Σταμάτα, τη Μπάλα (Ροδόπολη) και την Πεντέλη, το κυνήγι ήταν άφθονο μέχρι σχεδόν το 1970.)

Η «Πατρίς», με την ευκαιρίαν της θρησκευτικής πανηγύρεως, που ενεκαινίασαν εφέτος οι Ερυθραίοι τον Δεκαπενταύγουστον και εις την νέαν των πατρίδα,(Μετά από τον τραγικό Δεκαπενταύγουστο του 1922, τον τελευταίο στις χριστιανικές πατρίδες της Ιωνίας, οι Ερυθραιώτες, ιδίως οι Βουρλιώτες, γιόρτασαν πανηγυρικά για πρώτη φορά την Κοίμηση της Θεοτόκου),όπως έκαμναν τακτικά κάθε χρόνο άλλοτε εις την παλαιάν μικρασιατικήν των χερσόνησον, ευρέθη εις τον νεοσύστατον αυτόν συνοικισμόν, διά να μελετήση επιτοπίως τας ανάγκας του και βοηθήση κατά το δυνατόν εις την ταχυτέραν του εξέλιξιν, διά την οποίαν εργάζονται οι Ερυθραίοι με όλην την πίστιν και τον ενθουσιασμόν που εχαρακτήρισε πάντοτε τον Ελληνισμόν εις τας αναδημιουργίας του κατόπιν κάθε μεγάλης του ιστορικής συμφοράς.

Η εργασία αυτή γίνεται υπό την ώθησιν και την ακοίμητον ενεργητικότητα του Συμβουλίου(6) του Συνοικισμού των, αποτελούμενον από τους κ. κ. Ι. Ανδρεαδάκην, πρόεδρον, Δ. Μαρινάκην,(7) γραμματέα, Μ. Μπαλήν, ταμίαν, Ν. Πλατωνάρην, αντιπρόεδρον, και τα μέλη Β. Δηλιγιάννην,(8) Γ. Τρακασόπουλον, Γ. Χριστοφήν, Δ. Κωτσομιχάλην, Γ. Αγαρίδην(9) και Κ. Κορομηλάν,(10) καθώς και με την σύμπραξιν της Εκκλησιαστικής Επιτροπής, η οποία και ενεκαινίασε την θρησκευτικήν πανήγυριν, αποτελουμένην από τους κ. κ. Β. Δηλιγιάννην, Γ. Τρακασόπουλον, Γ. Χριστοφήν και Ν. Μωρτάκην.(11)

Οι άνθρωποι αυτοί μαζί με τους συμπατριώτας των Ερυθραίους και Βουρλιώτες (750 περίπου οικογένειαι),(12) μόλις επάτησαν το έδαφος της Αττικής, αντί να λιποψυχήσουν και παραδοθούν εις τον μαρασμόν από το τραγικόν των ξερρίζωμα, ήρχισαν να περισυλλέγωνται και να εργάζωνται διά την αποκατάστασίν των εις την νέαν πατρίδα των.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ.

6 Το συμβούλιο του Συλλόγου Προσφύγων Κηφισιάς είχε στόχο την αστική αποκατάσταση των προσφύγων στη Ν. Ερυθραία και εργάστηκε πολύ δραστήρια γι’ αυτό. Τα μέλη του συμβουλίου ποικίλλουν κατά χρονιές. Εδώ αναφέρονται δέκα άτομα από πασίγνωστα μικρασιάτικα σόγια της πόλης μας που ήσαν μέλη του συμβουλίου το 1928.

7 Πρόκειται για τον Μήτσο Μαρίνογλου ή Μαρινάκη, από τον Τεκέ των Μολδοβανίων Ερυθραίας. Πρωτοστατούσε τότε στη δημιουργία της Ν. Ερυθραίας.

8 Είναι ο πασίγνωστος για τα αστεία του Βασίλης Ντεληγιάννης (Δεληγιάννης), Βουρλιώτης που είχε τον πρώτο φούρνο στην πλατεία Ν. Πλαστήρα, η οποία μέχρι σήμερα αναφέρεται προφορικά πάντοτε με το όνομά του.

9 Τυπογραφικά λάθη, αντί των ορθών επιθέτων Κουτσομιχάλης (Τσαμούνταλης) και Αγουρίδης ή Αγουρίδας.

10 Ο Αλατσατιανός Κ. Κορομηλάς δεν μαρτυρείται από άλλο έγγραφο ως μέλος του Συμβουλίου Προσφύγων Κηφισιάς.

11 Τυπογραφικό λάθος, αντί του ορθού επιθέτου Μαρτάκης.

12 Ο αριθμός είναι υπερβολικά μεγάλος. Με 750 οικογένειες η Ν. Ερυθραία θα είχε πληθυσμό κατά μέσο όρο 3.000 ατόμων (750Χ4)! Όμως στην απογραφή του 1928 καταμετρήθηκαν 1.544 κάτοικοι στον Συνοικισμό (περίπου 350-400 οικογένειες).

Κατόπιν υπερανθρώπων προσπαθειών και ενεργειών του τότε Συλλόγου των, επέτυχον το 1925 την απαλλοτρίωσιν των αντίκρυ ακριβώς του Τατοΐου κτημάτων της μονής Πεντέλης,(13) όπου ήρχισαν να εγκαθίστανται. Χωρίς καμμίαν σχεδόν υλικήν βοήθειαν εκ μέρους του Κράτους,(14) με μόνα τα μικρά των χρηματικά μέσα, έφεραν μηχανικούς,(15) κατεμέτρησαν όλον εκείνον τον χώρον, έκαμαν αρτιώτατον ρυμοτομικόν σχέδιον(16) και έκτισαν τα σπίτια των: άλλοι, οι πλέον ευκατάστατοι, με πέτρα, άλλοι με ξύλα. Σήμερα υπάρχουν 400 ιδιόκτητα κτίρια και 152 παραπήγματα,(17) συμπεριλαμβανομένης και της εκκλησίας και του σχολείου,(18) κτίζονται δε διαρκώς και άλλα, και με μια ματιά αντιλαμβάνεται κανείς ότι εντός ολίγου η Νέα Ερυθραία δεν θα υστερή καθόλου από το γειτονικόν της Καστρί και δεν θα αποτελή ανορθογραφίαν με την Κηφισσίαν,(19) εις την κοινότητα της οποίας υπάγεται.

Δυστυχώς, η έντονος αυτή εργασία προς αναδημιουργίαν, συναντά σοβαρώτατα εμπόδια, περί των οποίων έλαβε γνώσιν εν γενικαίς γραμμαίς ο κ. Πρόεδρος της Κυβερνήσεως κατά την επίσκεψίν του εις Ερυθραίαν της παρελθούσης Κυριακής(20) και τα οποία παρεκλήθημεν εκ μέρους των κατοίκων της να τονίσωμεν με μεγαλυτέραν λεπτομέρειαν, διότι, άνευ της άρσεως αυτών, θα είναι αδύνατος η περαιτέρω εξέλιξις ενός από τους ζωτικωτέρους συνοικισμούς της Αττικής.

Η Ν. Ερυθραία από τ’ Αρμένικα (σημερινή πλατεία Διλβόη), γύρω στο 1930. Σε πρώτο πλάνο οι γραμμές του βαγονέτου που κατέβαζε στην Κηφισιά μάρμαρα από το Διόνυσο ως το Στροφίλι (από τις σημερινές οδούς Ρόδων, Γ. Παπανδρέου και Στροφιλίου). Φαίνονται τα σπίτια του μπάρμπα-Χατζή Δαλακλή, ο δρόμος της Αγοράς (Μαραθώνος, τώρα Ελ. Βενιζέλου), του Αντρίκου Τζανή, της Χαρικλείτσας Κουνέλα κλπ. Προσέξτε πίσω το πυκνό πευκοδάσος, από το οποίο απομένουν σήμερα λίγες δεκάδες πεύκων… (από το φωτ. αρχείο του Μιχάλη Τσίτσα)

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ.

13 Οι γαίες στην περιοχή, όπου δημιουργήθηκε η τωρινή Ν. Ερυθραία (τόσο στο Συνοικισμό, όσο και στο Μορτερό), ανήκαν στις μονές Πετράκη και Πεντέλης, σε Μενιδιάτες αγρότες και σε πλούσιες κηφισιώτικες ή αθηναϊκές οικογένειες (Γεωργαντά, Μπενάκη, Μουστάκα, Πετρούτσου, Λοβέρδου, Κολιού κ. ά.).

14 Πράγματι, το κράτος, πλην της απαλλοτρίωσης («πολλιτρίωση» την αποκαλούσαν οι πρόσφυγες) των πρώτων 152 στρεμμάτων από τη μοναστηριακή ιδιοκτησία, στην οποία πρωτοστάτησε ο Σμυρνιός υπουργός Κοινωνικής Προνοίας και Δημοσίας Αντιλήψεως Απόστολος Ορφανίδης, δεν προσέφερε ουσιαστική βοήθεια στους Ερυθραιώτες. Όσα έκαναν για να στήσουν το νέο τους χωριό, τα δημιούργησαν με τον κόπο και τα ελάχιστα χρήματα της… «επιζημίωσης» που πήραν μετά το 1926.

15 Ο τοπογράφος μηχανικός που σχεδίασε το πολεοδομικό της Ν. Ερυθραίας ήταν ένας Ρώσος, ονόματι Σμιθ, και τα έξοδά του τα πλήρωσε ο Σύλλογος Προσφύγων Κηφισιάς.

16 Η Ν. Ερυθραία έχει ένα από τα καλύτερα πολεοδομικά σχέδια της Αττικής, που ακολουθεί πολύ σοφά το γεωφυσικό ανάγλυφο του τόπου και θεωρείται υποδειγματικό για την εποχή του, με φαρδιούς δρόμους και πρόβλεψη χώρων για δημόσια χρήση (πλατείες, σχολείο, ναό κλπ.).

17 Τα περισσότερα σπίτια και τα μικρομάγαζα τα έχτισαν μόνοι τους οι πρόσφυγες. Λέγεται ότι τα πρώτα σπίτια που χτίστηκαν στη Ν. Ερυθραία ήταν του Αμάραντου και του Τσαμούνταλη (στην πλατεία του Ντεληγιάννη), του Γεωργιάδη (ή του Βερώνη, στην οδό Θαλή) και του Μπουλάμαντη (στη Μ. Ασίας, που σώζεται ακόμη). Το 1928 χτίστηκαν από το Υπουργείο Προνοίας, με επιβλέποντα μηχανικό τον Σιβρισαριανό Δημ. Παπάζογλου, δεκαέξι πέτρινες διπλοκατοικίες των δύο δωματίων, που αγοράστηκαν από τριάντα δύο προσφυγικές οικογένειες (κυρίως χήρες με παιδιά ανήλικα). Κατά πάσα πιθανότητα, τα σπίτια αυτά, τα λεγόμενα έως σήμερα Νεόχτιστα, μεταξύ των οδών Κων/πόλεως, Σιβρισαρίου, Αλατσάτων και Γραβιάς, δεν είχαν ακόμη αποπερατωθεί, όταν γράφτηκε το άρθρο της εφημερίδας. Πάνω από 150οικογένειες ζούσαν ακόμη στις ξύλινες «Παράγκες» ή «Μπαράκες», που υπήρχαν πυκνοδομημένες σε πολλά σημεία μεταξύ των σημερινών οδών Γρηγορίου Ε’, Πατρ. Ιωακείμ, Κρήνης, Κ. Βάρναλη, Μιλήτου, Ερυθρών, Σεβδικίου, Ν. Πλαστήρα, Μ. Ασίας και Ευαγγελιστρίας.

18 Το 1928 η εκκλησία της Ευαγγελίστριας ήταν μια μεγάλη ξύλινη παράγκα. Στο προαύλιό της, αριστερά, υπήρχε το «σχολείο»: μια παράγκα με τρεις μικρές αίθουσες κι ένα δωμάτιο για το δάσκαλο.

19 Από τη στιγμή της δημιουργίας του, ο προσφυγικός συνοικισμός ενοχλούσε πολλούς κατοίκους της Κηφισιάς, του Καστριού και της Εκάλης, που δεν ήθελαν καθόλου την ύπαρξή του και εμπόδιζαν με κάθε τρόπο την ανάπτυξή του (π. χ. με τη στέρηση της ύδρευσης), γιατί πίστευαν πως οι πρόσφυγες υποβαθμίζουν την περιοχή τους. Έφτασαν δε σε τέτοιο βαθμό αντιπάθειας, ώστε ο προπολεμικός κοινοτάρχης της Κηφισιάς Γιάνγκος Βαρουξάκης να δηλώσει αδιάντροπα δημοσίως: «Τι δουλειά έχει ο τενεκές μεταξύ του χρυσού και του αδάμαντος;». Άλλα σχόλια περιττεύουν.

20 Ο Ελ. Βενιζέλος είχε επισκεφθεί τη Ν. Ερυθραία την 10η Αυγούστου 1928 και είχε μιλήσει προς τους Ερυθραιώτες στο καφενείο του Μανόλη Κατσαντώνη, για να τους ευχαριστήσει για την υποστήριξή τους στο Κόμμα των Φιλελευθέρων, που κέρδισε τις εκλογές του Ιουλίου 1928.

Το προέχον ζήτημα είναι η καλλιέργεια της γης, η γενική γεωργική αποκατάστασις του Συνοικισμού. Οι Ερυθραίοι και οι Βουρλιώτες είναι κατ’ εξοχήν πληθυσμός γεωργικός.(21) Η ειδικότης των είναι το σκάψιμο, το φύτεμα, η σπορά, η καλλιέργεια εν γένει, το πότισμα με τον ιδρώτα των της γης, με την οποίαν εζούσαν και ευημερούσαν εκεί κάτω εις την ωραίαν πατρίδα των, από την οποίαν η προδοσία της 1ης Νοεμβρίου του 1920 τους εξερρίζωσε.(22)

Μετά την απαλλοτρίωσιν των κτημάτων, ηθέλησαν να συνεχίσουν και εις την νέαν πατρίδα των το ζωτικόν έργον των. Ώργωσαν, έσπειραν, εφύτεψαν περί τα 10.000 κλήματα, αλλά, έξαφνα, στοπ! Παρουσιάσθη ο πρόεδρος της επιτροπής απαλλοτριώσεων κ. Κωνσταντόπουλος και τους εσταμάτησεν: Ηρνήθη να παραδώση τα κτήματα και να επιτρέψη την καλλιέργειαν, διότι… αυτή ήτο η γνώμη του κ. δασάρχου Αττικής (συγγενούς, νομίζομεν, του κ. Μερκούρη)!(23) Τα σχόλια είναι περιττά, αλλά δεν είναι περιττή καθόλου όμως η γενική γεωργική αποκατάστασις των Ερυθραίων, άνευ της οποίας είναι αδύνατος η ύπαρξις και η περαιτέρω εξέλιξίς των. Αι απαιτούμεναι γαίαι υπάρχουν πέριξ του Συνοικισμού, γαίαι μοναστηριακαί, γαίαι των κηφηναριών, τα οποία πρέπει να παραγκωνισθούν διά να προχωρήση η εργατική θέλησις. Ο κ. Βενιζέλος τα ήκουσεν αυτά, και έχομεν την πεποίθησιν ότι εντός ολίγου ό κ. δασάρχης Αττικής θα αλλάξη γνώμην θέλοντας και μη.(24)

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ.

21 Οι πρόσφυγες από τα Βουρλά, τα Αλάτσατα, το Λυθρί, το Σιβρισάρι, τον Τσεσμέ, τα Καράμπουρνα, τα Ντεμερτζιλιά, τον Μπουτζά, τον Μπουρνόβα και το Σεβδίκιοϊ που εγκαταστάθηκαν στη Ν. Ερυθραία ήταν στη συντριπτική τους πλειοψηφία «λεσπέρηδοι», δηλαδή αμπελουργοί. Ελάχιστοι ήταν επαγγελματίες και βιοτέχνες.

22 Οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, που προκήρυξε ο Βενιζέλος, έφεραν στην εξουσία την Ηνωμένη Αντιπολίτευση (κυρίως τους φιλοβασιλικούς) και καταπόντισαν το Κόμμα των Φιλελευθέρων, παρόλο που πήρε λίγες χιλιάδες ψήφων παραπάνω. Ο Βενιζέλος δεν εκλέχτηκε ούτε βουλευτής και έφυγε από την Ελλάδα. Η Ηνωμένη Αντιπολίτευση επανέφερε τον βασιλιά Κωνσταντίνο, εξαπάτησε ολοφάνερα το λαό και συνέχισε την προέλαση του ελληνικού στρατού στη Μ. Ασία, παρά τις εξαγγελίες της για λήξη του πολέμου. Με τα ολέθρια πολιτικά και στρατιωτικά λάθη της, θεωρήθηκε υπεύθυνη για την Μικρασιατική Καταστροφή.

23 Ο Σπ. Μερκούρης χρημάτισε πολλές φορές δήμαρχος Αθηναίων (1899-1914, 1929-1934). Στο Δήμο Αθηναίων ανήκαν έως το 1928 η Κηφισιά και η Ν. Ερυθραία.

24 Επί κυβερνήσεως Βενιζέλου, ο υπουργός Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως Εμμ. Εμμανουηλίδης, από την Καισάρεια της Καππαδοκίας, με τη συνέργεια του Απ. Ορφανίδη και του Σάββα Βαλλίδη (Βουρλιώτη γιατρού), απεφάσισε να διανεμηθούν οριστικά σε 90 δικαιούχους πρόσφυγες (κυρίως από την περιφέρεια του Βουρλά) γεωργικοί κλήροι των 7 στρεμμάτων, στην περιοχή του Μορτερού.

Και έρχεται τώρα η εκπαίδευσις, η οποία προσκρούει και αυτή εις σοβαρώτατον εμπόδιον: Δεν πρόκειται εάν το υπάρχον σχολείον της Ερυθραίας είναι ξύλινον.(25) Θα το κάμουν πέτρινο οι ίδιοι οι κάτοικοι, όταν τους δοθούν τα γεωργικά μέσα. Πρόκειται περί του ότι το σχολείον αυτό δεν επαρκεί εις τας ανάγκας των κατοίκων. Είναι τριτάξιον, με τρεις διδασκάλους (εκ των οποίων μάλιστα ο ένας επαύθη)(26) και με 350 μαθητάς! Για το Θεό! Εις ένα συνοικισμόν, ο οποίος οργά προς μάθησιν και του οποίου άλλα 200 ακόμη παιδιά θέλουν να μάθουν γράμματα και αποκλείονται λόγω ελλείψεως σχολικών μέσων, είναι απαραίτητον ένα εξατάξιον πλήρες δημοτικόν και άλλοι δύο ακόμη διδάσκαλοι.

Ο αρχιμανδρίτης κ. Κωσταρίδης, ο γνωστός και δημιουργικός αυτός Μικρασιάτης, ο οποίος τιμά όντως τον ελληνικόν κλήρον με την μόρφωσιν, την ενεργητικότητα και τα θαυμάσια πατριωτικά και κοινωφελή κηρύγματά του, μας ανέπτυξεν όλα αυτά τα πράγματα, τα οποία επαναλαμβάνομεν εκ δημοσιογραφικού καθήκοντος προς την Κυβέρνησιν του μεγάλου Βενιζέλου.

Τα δύο άλλα εμπόδια εις την πολιτικήν και κοινωνικήν εν γένει εξέλιξιν της Νέας Ερυθραίας είναι: πρώτον, το τερατούργημα που έστησεν ο κ. Κίρκος ανάμεσα εις τον οργώντα από υγείαν και ζωήν νέον αυτόν Μικρασιατικόν Συνοικισμόν, —ένα κοτζάμ, δηλαδή, φθισιατρείο,(27) που θα ημπορούσε αξιόλογα να μεταφερθή εις την Πάρνηθα, διά να ενισχύση και με το προσωπικόν και με τους πόρους του το υπάρχον εκεί και χωλαίνον τοιούτον, αντί να μολύνει τον βαλσαμώδη αέρα που αναπνέουν οι υγιέστατοι και αγνοούντες τους ιατρούς κάτοικοι και οι αρκετοί ξένοι παραθερίζοντες. Και δεύτερον, αι αντιδράσεις που προβάλλονται — και δη εις παραμονάς εκλογών — εκ μέρους των κοινοτικών Κηφισσίας διά την παράδοσιν αρκετών εκλογικών βιβλιαρίων εις τους Ερυθραίους εκλογείς.(28)

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ.

25 Το σχολείο λειτούργησε στην παράγκα μπροστά στη Βαγγελίστρα περίπου για μια πενταετία. Το 1931 χτίστηκε το σημερινό 1ο δημοτικό σχολείο, επί υπουργού Παιδείας Γ. Παπανδρέου, ένα κτήριο πολύ σύγχρονο, μεγαλεπήβολο και υποδειγματικό στην εποχή του. Στην σχολική παράγκα διέμενε οικογενειακώς για πολλά χρόνια δάσκαλος ο Κ. Μιχαλαρίδης.

26 Οι πρώτοι δάσκαλοι ήταν η θρυλική πλέον κυρία Στάσα (Πετράκογλου ή Πετρακίδου – Πίττα), που οργάνωσε με δική της πρωτοβουλία σχολείο στις παράγκες ήδη από το 1925, ο Σπάρταλης Δαμιανός Σαπουντζάκης, η κυρία Άννα (αγνώστου επιθέτου) και ο Σμυρνιός Κώστας Μιχαλαρίδης.

27 Φθισιατρείο: σανατόριο για φυματικούς (φθισικούς) λειτουργούσε στην είσοδο της Ν. Ερυθραίας, στη γωνία των οδών Μαραθώνος (Κηφισιάς) και Ιωνίας. Είναι το γνωστό στους Νεοερυθραιώτες παλιό χειμωνιάτικο σινεμά Πάλλας, με τις πευκόφυτες αυλές του, απέναντι από τη σημερινή Γιούρομπανκ και το σπίτι του πρώτου δημάρχου Γιώργου Δρυμπέτη.

28 Σε κείνη την ταραγμένη από κάθε άποψη περίοδο, ήταν πολύ συχνό φαινόμενο η χειραγώγηση και η χρησιμοποίηση των προσφύγων από τα κόμματα, ιδίως το εκάστοτε κυβερνών, για ψηφοθηρικούς λόγους. Εδώ διαφαίνεται ξεκάθαρα η αυθαιρεσία του γραμματέα της Κοινότητας Κηφισιάς, προφανώς οπαδού του Λαϊκού Κόμματος του Π. Τσαλδάρη, κατά των Ερυθραιωτών ψηφοφόρων, που ήταν φιλοβενιζελικοί ως το κόκκαλο.

Μας κατηγγέλθη, δηλαδή, συγκεκριμένως ότι ο γραμματεύς της Κοινότητος Κηφισσίας καθυστερεί ογδόντα τρία (αριθ. 83) εκλογικά βιβλιάρια Ερυθραίων, αναβάλλων υπό διαφόρους προφάσεις την έκδοσιν των σχετικών πιστοποιητικών! Επί 700 εκλογέων ενός Συνοικισμού, η ετσιθελική αχρηστοποίησις 83 ψήφων είναι πράγμα, διά το οποίον ημπορεί να γίνει λόγος, νομίζομεν. Ο κ. υπουργός των Εσωτερικών(29) ημπορεί να υποδείξη εις τον κ. πραξικοπηματίαν γραμματέα τα καθήκοντά του και να του επιβάλη τον σεβασμόν προς το δικαίωμα του άλλου.

Ευρήκαμε τον Συνοικισμόν μαζευμένον εις την ξύλινη και ευρύχωρον εκκλησίαν(30) της Νέας Ερυθραίας. Οι Νεοερυθραίοι σε λίγο ηκολούθησαν την εικόνα της Παναγίας κατά την περιφοράν της διά πρώτην φοράν εφέτος εις ολόκληρον τον συνοικισμόν,(31) όπως έκαμναν και εις την πατρίδα των. Προηγείτο είς ευσταλής Βουρλιώτης με την εθνικήν του ενδυμασίαν,(32) που καταπληκτικώς ομοιάζει με την ενδυμασίαν των Ψαριανών ή των Υδραίων της Επαναστάσεως, κρατώντας μίαν πελωρίαν κυανόλευκον.

Η πομπή επέρασε μέσα από τους κυριώτερους δρόμους της Νέας Ερυθραίας, και το μάτι μας έβλεπε παντού γύρω στα σπίτια την φυσιογνωμίαν του Ελευθερίου Βενιζέλου,(33) τον οποίον ο Συνοικισμός λατρεύει κυριολεκτικώς. Εις σχετικήν ερώτησιν κάποιου ξένου, εάν υπάρχη εις την Νέαν Ερυθραίαν Κέντρον Φιλελευθέρων, ένας Βουρλιώτης απήντησε χαρακτηριστικώς:

— Πώς δεν υπάρχει: Κάθε σπίτι μας είναι και ένα Κέντρο Φιλελευθέρων!

…………………………………………………………………………………………………………….Στρ.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ.

29 Υπουργός Εσωτερικών ήταν τότε ο Κων/νος Ζαβιτσιάνος, πολιτικός δημοκρατικών αρχών.

30 Η εκκλησία του Ευαγγελισμού λειτούργησε ως παράγκα το 1927, φτιαγμένη από τους ίδιους τους Ερυθραιώτες πρόσφυγες, με επικεφαλής τον περίφημο μαραγκό Γιάννη Ανδρεαδάκη, από το Λεθρί της Ερυθραίας, και τον αρχιμάστορα Διαμαντή Αντωνιάδη, από την Χηλή του Ευξείνου. Το 1936, έγινε η θεμελίωση νέου πέτρινου ναού, ο οποίος εγκαινιάστηκε το 1941. Χτίστηκε από τον Αλατσατιανό εργολάβο Τζώρτζη Χριστοφή, με προσωπική εργασία πολλών κατοίκων. Ο σημερινός ναός θεμελιώθηκε στη θέση των δύο προϋπαρχόντων το 1968.

31 Το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου ήταν παλαιότερα το μεγαλύτερο της πόλης μας. Μέχρι και τη δεκαετία του 1980, η περιφορά της εικόνας γινόταν σε πολλούς δρόμους του Συνοικισμού και οι πανηγυρτζήδες μικρέμποροι κατέκλυζαν τους δρόμους γύρω από την εκκλησία με την πραμάτεια τους. Ακόμη παλιότερα, όλα τα καφενεία και οι ταβέρνες (του Ταμπάκη, του Θοδωράκη, του Κατσαντώνη, του Λιανού, του Μικέλου, του Βάθη, του Αγγελή κ. ά.) έφερναν όργανα και τραγουδιστές (Παναής Βουρλιώτης, Νικολής ο σαμντουριέρης, Ρόζα Εσκενάζη, Τσανάκος κ. ά.) και ο κόσμος διασκέδαζε με την ψυχή του. Εξάλλου, είχε τόσο λίγες ευκαιρίες διασκέδασης, κυνηγώντας το μεροκάματο…

32 Η ανδρική φορεσιά της Ερυθραίας ήταν οι βράκες ή σαρβάρια, μια παραλλαγή που ανήκε στον τύπο ελληνικής φορεσιάς με βράκα, έτσι όπως φορέθηκε σε όλα τα νησιά και τα παράλια, όπου κατοικούσαν ελληνικοί πληθυσμοί. Τα ερυθραιώτικα σαρβάρια ήταν τσόχινα, πολυτελή, με πολλά επίρραπτα μεταξωτά στολίδια (χάρτζα) στο γελέκι, το εσλίκι (μανικωτό σακάκι) και τα τουζλούκια (περικνημίδες). Η όλη φορεσιά συμπληρωνόταν με το ταραμπουρίσιο πολύχρωμο ολομέταξο ζουνάρι και κόκκινο φέσι με βαριά μπιρσιμένια φούντα. Τα σαρβάρια προσέδιδαν στον φέροντα ιδιαίτερη κομψότητα, δηλαδή ζαριφλίκι και γάρμπος.

33 Εκείνη την εποχή σχεδόν όλοι οι πρόσφυγες είχαν αποθεώσει το πρόσωπο του Βενιζέλου. Τον λάτρευαν ήδη από τη Μικρασία, γιατί τον θεωρούσαν ελευθερωτή τους. Πίστευαν επίσης ότι ο Βενιζέλος, αργά ή γρήγορα, θα τους επαναφέρει στις πατρίδες τους. Στα προσφυγικά σπιτάκια με τα λιγοστά υπάρχοντα, πάντα η φιγούρα του Βενιζέλου στόλιζε κάποια γωνιά. Δεν είχε βέβαια υπογραφεί ακόμη το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο του 1930, με το οποίο κοβόταν οριστικά κάθε ελπίδα επιστροφής στην Πατρίδα, αλλά και πλήρους αποζημίωσης.

Γιορτή (πιθανόν του κατηχητικού) μπροστά στην εκκλησία-παράγκα του Ευαγγελισμού Ν. Ερυθραίας γύρω στα 1933-34.Στο κέντρο ο δάσκαλος Κώστας Μιχαλαρίδης κρατά το γιο του Στέλιο. Δεξιά του η «κηρύχτρα» Ελένη Καρύκα. Ανάμεσά τους η Γιωργίτσα Σταθάκη (με τις κοτσίδες). Αριστερά του δασκάλου, οι ιερείς Άγγελος Νησιώτης (ή Ανταλόγλου, από την Κιουτάχια Μ. Ασίας, αργότερα ιερέας στη Ζωοδόχο Πηγή Αθηνών) και Γρηγόρης Αγαθονικιάδης και οι επίτροποι αδελφοί Γεωργιάδου. Ο κοντός, αριστερά με το καπέλο στο χέρι, διετέλεσε πρώτος κοινοτάρχης της Ν. Ερυθραίας το 1934, ο λεγόμενος «Καμπούρης». Μπροστά τους γονατιστός, με το μεγάλο καπέλο στην αγκαλιά, ο δεκάχρονος Τζώνης Καλύβας.

Ανάμεσα στον κόσμο: η Ασημίνα Κοντάρα – Μάσχα, η Βαγγελιώ Κοντάρα – Τσικρίτη, η Φιλίτσα Τσικρίτη, η γριά Λάβδαινα, η γριά Καραβασίλαινα ή η Κατίνα Χονδρού (Καζάνα), η Ανθή Γενιά – Βαμβακά, η Γιωργίτσα Τσολάκη. Η 1η καθιστή από αριστ. η Χονδρού. Δεξιά, στο λαμπά της πόρτας η Χρυσούλα Δαλακλή – Κυριαζή. Δεξιά της η Μαρία Κουτσομιχάλη (Τσαμούνταλη). (Φωτ. αρχείο Θ. Κοντάρα).